Mga Giya sa Pagtukdo nin Pagbasa saka Pagsurat sa Bikol

Sa pagtukdo nin pagbasa saka pagsurat nin Bikol igwang dapat na panundon.

Grapema

An grapema nagrerepresentar nin tanog sa paagi nin letra o kumbinasyon nin mga letra saka tandang panundon (diacritic).

Letra

An alpabetong Bikol binibilog nin duwampulo may walo (28) na letra, an walo (8) kaini sinublian.

Mga Letra

Letra	Pagsayod
Aa	ey
Bb	bi
Cc	si
Dd	di
Ee	i
Ff	ef
Gg	ji
Hh	eych
Ii	ay
Jj	jey
Kk	key
Ll	el
Mm	em
Nn	en
Ññ	enye
Ngng	enji
Oo	o
Pp	pi
Qq	kyu
Rr	ar
Ss	es
Tt	ti
Uu	yu
Vv	vi
Ww	dobol yu
Xx	eks
Yy	way
Zi	zi

Mga Tandang Panduon (Diacritical Marks)

An mga tandang panduon o diacritical marks sa lenggwahe kan Bikol ilinalaag sa taas o bago kan patanog tanganing ipahiling kun pàno sasayudon an patanog. Pwedeng gamiton o dai an tandang panduon, alagad nakakatabang ini na masáyod nin tama an tataramon saka masabutan an tamang kahulugan kaini. Ini an mga tandang panduon na ginagamit sa lenggwaheng Bikol:

Pahilig (´)

Ginagamit an pahilíg sa duwang paagi: 1. An marikás nagtatao nin marikas na pagsambit kan tataramon; pirmi ining nasa huring silaba (iyó, daí, garó). 2. An malúya nagpapabagal sa pagsambit sa tataramon; makukua ini sa inutan o tahaw na silaba (úlay, pálad, saága, kasálan).

Paiwa (`)

Ginagamit an paiwà sa pagpabagal kan pagsambit kan sarong tataramon alag igwang impit (glottal stop) sa huring silaba (panà, bahalà, pawì). Sa gamit na ini, an paiwà pirming yaon sa huring silaba. Ginagamit man an paiwà sa mga kun igwa nin impit na nasa inutan o sa laog kan tataramon (pàno, lamùtaw, tàdaw, turì, kasàlan).

Pakupya (ˆ)

An pakupyâ nagtatao nin rikas asin impit sa sarong silaba. An tataramon na may tanda na pakupyâ minarikas saka nagtatapos sa impit (Hal. salâ (wrong), balâ (bamboo slat), lawî, igô (fit)).

Kurit (-)

Ginagamit an kurit (-) tanganing pagsuwayon an patanog na kasunod kan sarong katanog tanganing mapagsuway an kanya-kanya kaining mga tanog. Dai ini nakalista bilang tandang panduon sa ibang mga lenggwahe, alagad inaako ining simbolo sa mga tataramon sa Pilipinas. Huli sa kuritˆ, an mag-alang (to dry) nailalain sa tataramon na magalang (respectful).

Silaba saka Pagsilaba

Silaba

An silaba iyo an mga tanog na nagkukumpunir kan sarong tataramon. Binibilog ini nin saro o dakol pang mga letra, pwedeng kumbinasyon nin patanog saka katanog o patanog saná.

Halimbawa

Tataramon	Pagsilaba
ano	a-no
kahon	ka-hon
dila	di-la
lakaw	la-kaw
gwardya	gwar-dya

An Pagbilog sa Silaba

Gamit an simbolong K saka P, ipinapahiling an klase kan mga letra na nagkukumpunir sa sarong silaba. K para sa katanog saka P para sa patanog.

Halimbawa

P	A· gom
KP	MA· ta
PK	IN· day
KPK	BAL· de
KKP	PLA· no
PKK	EKS· pe· ri· men· to
KKPK	BRAN· do
KKPKK	DRAMS· tik
KKPKKK	SHORTS

An Pagsilaba Paagi nin Pagbanga kan Tataramon

• Kun may duwa o dakul na patanog na magkasunod, sinusuway ini.

Halimbawa:

nag-uuran	nag· u· u· ran
maagahon	ma· a· ga· hon
naaaraman	na· a· a· ra· man

• Kun may duwang katanog na magkataid, an sarong katanog dapat ibali sa sarong silaba dangan an saro duman sa sarong silaba.

Halimbawa:

bantay	ban· tay
anggot	ang· got

• Kun an tataramon igwa nin digraph o kambal katanog na igwa nin sasaro sanáng tanog, dai sinda pwedeng pagsuwayon.

1. Assimilated Digraphs. Ini an digraphs na yaon sa mga sinublian na tataramon na an mga katanog sinusundan ni /l/, saka /r/: bl, br, dr, kl, kr, gl, gr, pl, pr, saka tr. Kabali man digdi an mg tanog na ts, ty, dy, sh saka ny.

Halimbawa:

tabla	ta· bla
padrino	pa· dri· no
hatsing	ha· tsing
nyako	nya· ko
pangadyi	pa· nga· dyi

2. Consequential Digraphs. Nabilog an mga ini dahil sa pagsalida kan mga tataramon sa Espanyol na may i saka u dangan w saka y.

Ini an mga Consequential Digraphs:

bw	bwit · re / bwe· nas
kw	kwin· tas / kwar· ta
dw	dwen· de
gw	gwan· tes / gwa· po
lw	ba· lwar· te
mw	mweb· les
pw	pwer· te / pwer· sa
rw	rwe· da
sw	swel· do/swer· te
tw	twal· ya
by	bya· he
dy	dyar· yo / a· dyos
gy	ba· gyo
ky	kyos· ko
ly	lya· be
my	myer· ku· les
ny	pi· nya / nye· be
py	pyan· sa
ry	se· rye
ty	tya· ga

3. Consonant and s digraphs. Kun an duwang patanog napapatahawan nin surunudan na katanog, ibinabali an inot na mga katanog sa inot na patanog dangan si natatada duman man sa huring patanog.

Halimbawa:

ekstra	eks·tra
eksklusibo	eks·klu·si·bo
abstrak	abs·trak
inspirasyon	ins·pi·ra·syon
dramstik	drams·tik

4. Indigenous Digraph. An /ng/ sarong katutubong digraph.

Halimbawa:

langit	la·ngit
banggi	bang·gi
anghel	ang·hel

An Pag-uruutro kan Silaba

a. Ini an mga panundon sa pag-uruutro kan mga silaba. a. An inot na silaba sa ugat na tataramon inuutro dawa na ini solong patanog, kumbinasyon nin patanog saka katanog, o digraphs arog kan ts, ty, dy, sh, sy, saka ng.

Halimbawa:

aram	a· a· ra· mon	ma·a·a·ra·man
isip	i· i· si· pon	na· i· i· si· pan
uran	u· u· ra· nan	· nu· u· ra· nan
tsinelas	tsi· tsi· ne· la· son	nag· tsi· tsi· ne· las
tyaga	tya· tya· ga· an	ma· tya· tya· ga· an
dyeta	dye· dye· ta· hon	nag· dye· dye· ta
ngipon	ngi· ngi· pu· nan	ma· ngi· ngi· pu· nan

b. Kun an inot na silaba igwa nin kambal katanog arog kan: bl, br, kl, kr, dr, gl, gr, pl, pr, saka tr, inuutro kaini an inot na katanog saka patanog.

Halimbawa:

blangko	ba·blang·ku·han
braso	ba·bra·su·hon
klaro	ka·kla·ru·hon
krus	ku·kru·san
drama	da·dra·ma·han
graba	ga·gra·ba·han
pligis	pi·pli·gi·san
problema	po·pro·ble·ma·hon
trabaho	ta·tra·ba·hu·hon

c. Kun an inot na silaba igwa nin consequential digraph arog kan bw, by, gw, kw, ly, pw, py, sw saka tw, inuutro kaini an inot na katanog saka patanog.

Halimbawa:

bwenas	be·bwe·na·son
byahe	ba·bya·hi·hon
gwardya	ga·gwar·dya·han
kwarta	ka·kwar·ta·han
lyabe	la·lya·bi·han

Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon

Pagbaybay kan /e/ sa Ugat na Tataramon

a. An nangungurog na panundon sa mga tataramon sa Bikol iyo an paggamit nin /i/ imbis na /e/ sa pagbaybay kan mga tataramon na may /e/, dawa na sain ini nakalaag o maski sain an duon.

Halimbawa:

hali	bakong hale
hiling	bakong heling
hirô	bakong herô
ipót	bakong epót
birik	bakong berik
sikò	bakong sekò
saín	bakong saen
pili	bakong pile
sili	bakong sile
tàwi	bakong tawe
tuguti	bakong tugute
matì	bakong mate
ugalì	bakong ugale

Igwa sanang kadikit na pagbaybay na inaakò arog kan “helang” o “hilang”, “herak” o “hirak”, “enot” o “inot”, “erok” o “irok”, “hare” o “hari” saka “hade” o “hadi”.
Kun mapupwede tanganing maging paradis ikunsiderar tang gamiton an panundon na nasa a.

b. Kun an ugat na tataramon may panlapi, dai nababago an huring patanog na /i/.

Halimbawa:

kinaugalian	bakong kinaugalean
kagawian	bakong kagawean
pahidalión	bakong pahidaleón
pasanglión	bakong pasangleón

Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon na may /o/

a. Kun an patanog na /o/ nasa hurihan na silaba, gamiton an /o/.

Halimbawa:

gayón	bakong gayun
labót	bakong labut
taón	bakong taun
lagdô	bakong lagdu
tukdó	bakong tukdu
bakô	bakong baku
samo	bakong samu

Igwa ining kadikit na pagbaybay na inaakò arog kan “balot” o “balut”, “dakol” o “dakul”.

b. Kun an patanog na /o/ mayo sa hurihan na silaba, gamiton an / u/.

Halimbawa:

ulay	bakong olay
usip	bakong osip
dulot	bakong dolot
sagurong	bakong sagorong
dayupot	bakong dayopot
suróg	bakong soróg
lugód	bakong logód
bulóg	bakong logód
samuya	bakong samoya

Igwa ining kadikit na pagbaybay na inaàko arog kan “omaw” o “umaw”, “ogma” o “ugma”, “omboy” o “umboy”, “orug” o “urog”, “orag” o “urag”.
Note: Kun mapupwede tanganing maging paradis ikunsiderar tang gamiton an panundon na nasa b.

c. Kun nauutro an /o/ sa tataramon, an inot na /o/ niriribayan nin / u/.

Halimbawa:

Content cell	Content cell
nuód	bakong noód
tuód	bakong toód
luók	bakong look
kuót	bakong koot
suod	bakong sood
duot	bakong doot
bituon	bakong bitoon
duon	bakong doon
luong	bakong loong

Dai kabali sa panundon na ini an mga tataramon na “bóot” (kindness), “totoo”, saka “baoo”.